Alerji Adı: Yerfıstığı (Yerfıstığı/Fıstık) alerjisi
Alerji riski: Orta
Belirtiler: Deri döküntüleri (ürtiker, ekzema alevlenmesi), oral kaşıntı/şişlik, gastrointestinal yakınmalar (bulantı, kusma, karın ağrısı), solunum sıkıntısı, anafilaksi bulguları (hipotansiyon, bilinç değişikliği)
Çapraz reaksiyonlar Diğer baklagiller ve bazı sert kabuklu yemişlerle (tree nuts) ilişkili çapraz reaksiyonlar olabilir; çapraz reaksiyon sıklığı bireysel duyarlılığa göre değişir.
Acil Durum Belirtileri: Hızlı yayılan genel ürtiker, dudak/dil/boğaz şişmesi, nefes darlığı, hırıltı, tekrarlayan kusma/ishal, senkop veya hipotansiyon gösteren durumlar — bunlar anafilaksi işaretidir ve acil müdahale gerektirir.
Tedavi / Müdahale: Şiddetli reaksiyonlarda hemen intramüsküler epinefrin (adrenalin) uygulanması; semptomatik destek (oksijen, sıvı resüsitasyonu, hava yolu yönetimi), antihistaminikler ve kortikosteroidler yardımcı olabilir; alergi uzmanı değerlendirmesi, tanı testleri (cilt testi, sIgE) ve gerekirse kontrollü oral gıda provokasyonu ile kesin tanı.
Kaçınma Önerileri: Etiket okuma, çapraz bulaşmayı önleme, dışarıda/okulda reçeteli epinefrin oto-enjektörü bulundurma, yemek hazırlayan personel ve eğitim kurumlarında bilgilendirme, erken bebek beslenmesi rehberleri doğrultusunda riskli bebeklerde uzman değerlendirmesi.
Yerfıstığı alerjisinin önemi ve genel bakış
Yerfıstığı alerjisi, pediatrik ve erişkin popülasyonlarda sık rastlanan ve potansiyel olarak hayati risk taşıyan bir besin alerjisi türüdür. Semptomlar hafif kaşıntıdan yaşamı tehdit eden anafilaksiye kadar geniş bir yelpazede görülebilir. Tanı ve yönetim, doğru tarihçe, hedefe yönelik testler ve gerektiğinde kontrollü gıda provokasyonunu içeren bir yaklaşımla yapılmalıdır. Hastaların ve yakınlarının eğitimi ile acil durumlara hızlı yanıt sağlanması hayati önemdedir.
Epidemiyoloji, risk faktörleri ve predispozan durumlar
Yerfıstığı alerjisinin prevalansı coğrafi bölgeye göre değişir; çocuklarda erişkinlere göre daha yüksek görülme eğilimindedir ve bazı vakalar erişkinlikte de başlayabilir. Ailede diğer alerjik hastalık öyküsü, mevcut atopi (egzema, astım, alerjik rinit) varlığı ve erken yaşam maruziyetleri risk faktörleri arasında sayılabilir. Güncel öneriler, yüksek riskli bebeklerde (ciddi egzema veya mevcut yumurta alerjisi gibi) uzman rehberliği ile erken ve kontrollü yerfıstığı gıdalarının tanıtılmasına işaret etmektedir; bu yaklaşım bazı çalışmalarda alerji gelişimini azaltmıştır.
Belirtiler, bulgular ve klinik sunumun çeşitliliği
Yerfıstığı alerjisi genellikle maruziyetten dakika ila birkaç saat içinde belirti verir. Deri bulguları en sık görülendir (ürtiker, kızarıklık, kaşıntı), fakat gastrointestinal semptomlar (bulantı, kusma, karın ağrısı), nazal veya konjonktival şikayetler ve solunum yolu belirtileri (hırıltı, öksürük, dispne) de olabilir. Ciddi vakalarda sistemik tablo gelişir: hızlı başlangıçlı solunum güçlüğü, yaygın damar dilatasyonu ile hipotansiyon ve bilinç kaybı anafilaksiyi işaret eder; bu durumda derhal epinefrin uygulanmalıdır.
İmmünolojik mekanizma ve tanı yaklaşımları
Yerfıstığı alerjileri çoğunlukla IgE aracı mekanizmalarla oluşur; maruziyet sonrası IgE bağlayan mast hücre degranülasyonu ve histamin gibi medyatörlerin salınımı semptomları oluşturur. Klinik tanı için ayrıntılı öykü esastır; tanıyı doğrulamada kullanılan testler arasında deri prick testi ve serum spesifik IgE (sIgE) ölçümleri vardır. Bu testler duyarlılığı artırsa da pozitif sonuçlar klinik anlam taşıması için semptomlarla ilişkilendirilmelidir. Kesin tanı için kontrollü oral gıda provokasyonu (altın standart) gerekli olabilir; bu işlem yalnızca deneyimli merkezlerde yapılmalıdır.
Tablo: Yerfıstığı alerjisi tanısında kullanılan testlerin karşılaştırması
| Test | Ne işe yarar? | Avantaj | Dezavantaj |
|---|---|---|---|
| Deri prick testi | İmmüno-globulin E aracılı duyarlılığı saptar | Hızlı, düşük maliyetli, yüksek duyarlılık | Antihistaminik kullanımında yapılamaz; konak cilt durumu sonucu etkileyebilir |
| Serum sIgE (Immunoassay) | Spesifik IgE düzeylerini kantitatif gösterir | Antihistaminik etkilenmez; kan örneği ile yapılır | Pozitiflik klinik alerji ile birebir eşleşmeyebilir |
| Oral gıda provokasyonu | Semptom gelişip gelişmediğini kontrol ederek kesin tanı koyar | Altın standart; yanlış pozitif/negatiflikleri azaltır | Riskli (anafilaksi), hastane/uzman merkez gerektirir |
Çapraz reaksiyonlar, ortak tetikleyiciler ve etiket okumada dikkat edilmesi gerekenler
Yerfıstığı, botanik olarak baklagiller grubundandır; bazı bireylerde soya veya diğer baklagillere karşı çapraz reaksiyon görülebilirken, birçok vakada yerfıstığı ile ağaç yemişleri (badem, ceviz vb.) arasında çapraz reaksiyon gelişmez ancak birlikte duyarlı olunabilir. Hazır gıdalar, fıstık yağı, tesis içi çapraz kontaminasyon ve “işlenmiş” ürünlerde gizli içerikler sık sorun yaratır; bu nedenle etiket üzerinde “içerir” ve “aynı tesis/üretim hattında işlenmiştir” uyarıları dikkatle değerlendirilmelidir.
Acil durum: anafilaksi tanısı ve ilk müdahale adımları
Anafilaksi şüphesi varsa zaman kaybetmeden intramüsküler epinefrin uygulanmalıdır (erişkinde tipik doz 0.3 mg IM, çocuklarda kiloya göre 0.01 mg/kg, genelde 0.15 mg veya 0.3 mg oto-enjektörler). Hasta sırt üstü yatırılıp ayaklar yukarı kaldırılmalı (solunum güçlüğü varsa pozisyon hava yolunu en iyileştirecek şekilde ayarlanır), acil tıbbi yardım çağrılmalı ve gerekirse oksijen ve intravenöz sıvı verilmeli; antihistaminikler veya kortikosteroidler destek amaçlı kullanılabilir ancak epinefrinin yerini almaz. Anafilaksi sonrası hastanın en az 4–6 saat gözetim altında tutulması veya bazı durumlarda daha uzun gözlem gerekebilir (biphasic reaksiyon riski).
Uzun vadeli yönetim, eğitim ve koruyucu stratejiler
Uzun vadede temel strateji kesinlikle kaçınma ve risk azaltmadır. Hastalara ve bakım verenlere etiket okuma, yemek hazırlama sırasında çapraz kontaminasyon önlemleri, okul ve bakım ortamlarında acil durum planı oluşturma eğitimi verilmelidir. Reçeteli epinefrin oto-enjektörü taşıma ve uygulama eğitimi zorunludur. Bazı merkezlerde kontrollü koşullarda uygulanan yerfıstığı oral immünoterapisi (POIT) seçenekleri mevcuttur; bu yöntem belirli faydalar sağlar ancak yan etki riski ve uzman takibi gerektirir. Yüksek riskli bebeklerde erken tanıtma protokolleri ve risk değerlendirmesi için alergi uzmanı ile koordinasyon önerilir.
Eğitimli bir sağlık ekibi tarafından yapılan değerlendirme ve bireyselleştirilmiş yönetim planı, akut atakların azaltılması ve yaşam kalitesinin korunmasında etkilidir. Hastanın yaşına, eşlik eden atopi varlığına ve yaşam koşullarına göre plan düzenli aralıklarla gözden geçirilmelidir.