Alerji Adı: Yer fıstığı Alerjisi
Alerji riski: Yaygın, Yüksek
Belirtiler: Cilt döküntüleri (ürtiker, kaşıntı), dudak/yanak/boğaz şişmesi, gastrointestinal yakınmalar (bulantı, kusma, karın ağrısı), solunum sıkıntısı (hırıltı, nefes darlığı), baş dönmesi/şok bulguları.
Çapraz reaksiyonlar: Diğer baklagiller ve kuruyemişlerle çapraz reaksiyon olabilir; özel bileşen düzeyleri (ör. Ara h2) risk değerlendirmesinde önemlidir.
Acil Durum Belirtileri: Hızla ilerleyen anafilaksi (solunum yolu ödemi, stridor, hipotansiyon, bilinç kaybı), tekrarlayan kusma/ishal, yaygın ürtiker ve yüz/boğaz şişmesi.

Tedavi / Müdahale: Hemen intramüsküler epinefrin (adrenalin) uygulaması (erişkinler için 0.3–0.5 mg IM; çocuklar için 0.01 mg/kg, maksimum 0.3 mg), acil tıbbi yardım çağırılması, pozisyon düzeltmesi ve hava yolu/solunumu destekleyici önlemler. Antihistaminikler ve kortikosteroidler destek amaçlı kullanılabilir; refrakter şok durumunda IV sıvı ve ileri yaşam desteği gereklidir. Hastaya ve yakınlarına adrenalin oto-enjektör reçete edilmesi, alerji uzmanına yönlendirme ve eğitim verilmesi önerilir.

Kaçınma Önerileri: Ambalaj okuma, etiketlerde yer fıstığı ve “cross-contamination” uyarılarına dikkat, restoran ve okulda malzeme temizlik prosedürlerinin kontrolü, evde ve dışarıda hazırlanan gıdalarda saklama ve paylaşıma özen gösterme, acil durum planı ve adrenalin oto-enjektörünü sürekli taşımak.

Genel tanımlama ve patofizyoloji

Yer fıstığı alerjisi, bağışıklık sisteminin yer fıstığı proteinlerine karşı IgE aracılı duyarlılığı sonucu ortaya çıkan bir immün reaksiyondur. Maruz kalma sonrasında mast hücre ve bazofil degranülasyonu ile histamin ve diğer mediyatörlerin açığa çıkması; cilt, solunum ve gastrointestinal sistem başta olmak üzere çok organlı belirtilere yol açar. Bazı hastalarda tek maruziyetle şiddetli anafilaksi gelişebilir; bu yüzden tanı ve risk sınıflaması önemlidir.

Epidemiyoloji ve risk faktörleri

Yer fıstığı alerjisi çocukluk çağında sık görülür ve çoğu çocukta kalıcı olabilir; bazı olgular erişkin dönemde de devam eder. Aile öyküsü, atopik dermatit, erken başlangıçlı gıda alerjileri ve belirli genetik/çevresel faktörler risk artırır. Tanı konmuş olgularda anafilaksi geçirme riski diğer pek çok gıda alerjisinden daha yüksektir; bu nedenle yüksek riskli kişilerde önleyici planlama yapılmalıdır.

Tanı ve değerlendirme

Tanı, öykü, fizik muayene ve destekleyici testlerin (deri prick testi, serum spesifik IgE) kombinasyonuna dayanır. Şüpheli vakalarda kontrollü oral gıda provokasyonu (uzman gözetiminde) en kesin tanıyı verir. Bileşen-özgü testler (ör. Ara h2) yer fıstığı alerjisinde anafilaksi riski ve kronik duyarlılık konusunda prognostik bilgi sağlayabilir. Tanı sürecinde yanlış pozitif/negatif sonuçları ve çevresel kontaminasyon riskini değerlendirmek önemlidir.

Acil yönetim protokolleri

Ani gelişen şiddetli reaksiyonlarda öncelik epinefrin uygulamasıdır; IM kullanım tercih edilir. Hava yolu güvenliği sağlanmalı, oksijen verilmeli ve hastanın pozisyonu (şok varsa sırtüstü, ayaklar yukarı) korunmalıdır. Klinik yanıta göre tekrarlayan epinefrin dozları düşünülebilir ve hastane ortamında izlem gerekir. Antihistaminikler deri belirtilerini hafifletir ama anafilaksi tedavisinin yerine geçmez; steroidler geç başlangıçlı veya çift fazlı reaksiyon riskini azaltmak için kullanılabilir.

Uzun dönem takip ve eğitim

Tanı almış bireylerde acil eylem planı hazırlanmalı, hasta ve aile eğitimi verilerek oto-enjektör kullanımı ve etiket okuma pratikleri öğretilmelidir. Okullar ve bakım ortamları için yazılı bildirim ve acil müdahale talimatları sağlanmalı; doktorun önerisiyle alerji uzmanı tarafından düzenli takip ve gerekirse oral immünoterapi gibi tedavi seçenekleri değerlendirilmelidir.

Özel durumlar: bebeklik ve hamilelik

Emzirme ve katı gıdaya geçiş döneminde yer fıstığı maruziyeti konusunda güncel rehberler ve aile öyküsü göz önüne alınarak bireysel karar verilir. Hamile veya emziren kadınlarda anafilaksi yönetimi normal protokollere göre yapılır; acil durumda annenin stabilizasyonu fetusun da iyileşmesi için önceliklidir. İleri değerlendirme ve tedavi planlaması için alerji uzmanı ile koordinasyon gereklidir.

Koruyucu ve toplumsal önlemler

Etiket mevzuatı, okul politikaları, gıda endüstrisindeki çapraz kontaminasyonu azaltmaya yönelik uygulamalar ve toplumu bilgilendirme programları, yer fıstığı alerjisi olan kişilerin güvenliğini artırır. Sağlık profesyonelleri, toplum kuruluşları ve gıda sektörü arasında koordinasyon; acil durumlarda hızlı müdahale ve hasta eğitimi açısından önem taşır.

Belirti Şiddeti	Örnek Bulgular	İlk Yapılması Gereken
Hafif	Urtiker, kaşıntı, lokal mukozal şişlik, hafif GI semptomlar	Antihistaminik, gözlem, alerjenin uzaklaştırılması; risk varsa adrenalin hazır bulundurulmalı
Orta	Yaygın ürtiker, yaygın kusma/ishal, hırıltı başlangıcı	Adrenalin uygulamayı düşün, acil tıbbi yardım çağır, oksijen ve destekleyici bakım
Şiddetli (Anafilaksi)	Solunum yolu ödemi/stridor, hipotansiyon, bilinç değişikliği	Hemen IM epinefrin, acil servis, hava yolu yönetimi ve IV destek