Alerji Adı: Yer Fıstığı Alerjisi Alerji riski: Yaygın, Yüksek Belirtiler: Deri döküntüleri, ürtiker, kaşıntı, dudak/ yüzde/boğaz şişmesi, gastrointestinal şikayetler (karın ağrısı, kusma), solunum sıkıntısı, anafilaksi belirtileri (hipotansiyon, bilinç bozukluğu) Çapraz reaksiyonlar Fıstık dışı kabuklu yemişlerle ve bazı baklagillerle sınırlı çapraz reaksiyon riski; kişinin duyarlılığına göre değişir. Acil Durum Belirtileri: Nefes darlığı, hırıltı, boğazda sıkışma hissi, yaygın ürtikerle birlikte hızla gelişen dudak/ dil/ yüz şişliği, baş dönmesi/ bayılma, nabız hızlı veya zayıf olması. Tedavi / Müdahale: Ani şiddetli reaksiyonlarda hemen epinefrin (adrenalin) intramusküler uygulanması ilk basamak; temel yaşam desteği, hava yolu güvenliği ve acil hizmetlere başvuru. Hafif-orta belirtilerde antihistaminikler ve takip değerlidir; hastanın risk profiline göre epinefrin oto-enjektör reçetelenmesi önerilir. Kaçınma Önerileri: İçerik etiketlerini dikkatle okumak, çapraz kontaminasyona dikkat etmek, restoranlarda malzeme sorgulamak, okullarda/iş yerinde acil durum planı oluşturmak ve otomatize epinefrin taşıma alışkanlığı kazanmak. Yer Fıstığı Alerjisi — Genel Bakış Yer fıstığı (peanut) alerjisi, çocuklarda başlayıp erişkinliğe devam edebilen veya nadiren erişkin dönemde ortaya çıkan, potansiyel olarak hayatı tehdit eden bir gıda alerjisi türüdür. Bağışıklık sistemi, yer fıstığı proteinlerini zararlı olarak tanıyarak IgE aracılı immün yanıt oluşturur. Bu nedenle maruziyet sonrasında hızla gelişebilen semptomlar görülebilir. Epidemiyolojik çalışmalar, yer fıstığı alerjisinin prevalansının son yıllarda arttığını ve toplum sağlığı açısından önemli bir sorun olduğunu göstermektedir. Risk Faktörleri ve Epidemiyoloji Aile öyküsü olan atopik bireylerde, daha önce başka gıda alerjisi veya ekzema (atopik dermatit) öyküsü olanlarda yer fıstığı alerjisi gelişme riski artar. Erken bebeklik dönemindeki beslenme uygulamaları, co-maraziteler ve genetik yatkınlık rol oynar. Coğrafi farklılıklar ve beslenme alışkanlıkları prevalansı etkiler. Patofizyoloji Yer fıstığıya karşı gelişen IgE antikorları, tekrar maruziyetle alerjen-antikor bağlanması sonucu mast hücreleri ve bazofillerden histamin, lökotrien ve sitokin salınımına yol açar. Bu maddeler vasküler geçirgenlik, bronkokonstriksiyon ve inflamasyon oluşturarak klinik semptomları üretir. IgE dışı mekanizmalar (ör. hücresel immunite) nadiren rol oynayabilir. Klinik Bulgular Hafif-orta Reaksiyonlar Deri bulguları (ürtiker, kızarıklık, kaşıntı), ağız içinde kaşıntı, mide bulantısı, kusma veya karın ağrısı gibi bulgularla sınırlı olabilir. Belirtiler genellikle maruziyetten dakikalar ila birkaç saat içinde başlar. Bu durumda semptomların takibi ve gerekirse antihistaminiklerle desteklenmesi, kötüleşme işareti olursa acil müdahale gerektirir. Ağır Reaksiyonlar ve Anafilaksi Hızla ilerleyen solunum sıkıntısı, bronkospazm, ödem (özellikle dudak/dil/boğaz), şok bulguları (hipotansiyon, hızlı nabız, bilinç bozukluğu) anafilaksinin göstergeleridir. Böyle durumlarda zaman kaybetmeden epinefrin uygulanmalı ve acil tıbbi yardım çağrılmalıdır. Erken epinefrin uygulaması morbiditeyi ve mortaliteyi azaltır. Tanı Yöntemleri Tanı, öykü ve destekleyici testlerin kombinasyonuna dayanır. Tipik bir reaksyon öyküsü en değerli bilgidir. Tanı araçları şunlardır: Deri prick testi: Hızlı, duyarlılığı yüksek bir tarama aracıdır ancak yalancı pozitif/negatif olabilir. Serum spesifik IgE (sIgE): Yer fıstığıya karşı IgE düzeylerini ölçer; klinik tablo ile birlikte değerlendirilmelidir. Açık/çift-kör kontrollü oral gıda provokasyonu: Tanıda altın standart olup, yalnızca deneyimli merkezlerde ve gerekli önlemler alınarak yapılır. Test Avantaj Sınırlılık Deri prick testi Hızlı sonuç, klinikte yaygın kullanım İlaçlar/kronik deri hastalıkları sonucu yanlışlık Serum spesifik IgE İlaçlardan etkilenmez, kantitatif sonuç Yüksek IgE her zaman semptomla ilişkilendirmez Oral gıda provokasyonu Kesin tanı olanağı Anafilaksi riski nedeniyle sadece kontrollü koşullarda Tedavi / Müdahale Acil Yönetim Anafilaksi şüphesinde en hızlı uygulanan müdahale epinefrin intramuskülerdir; ardından hava yolu değerlendirmesi, oksijen, intravenöz erişim ve sıvı desteği gerekebilir. Antihistaminikler ve steroidler semptomları hafifletebilir ancak epinefrin yerine geçmez. Hastanın yakın takibi ve gerekirse ikinci doz epinefrin uygulaması yapılabilir. Her zaman acil servise başvurulmalıdır. Uzun Dönem Yönetim Temel strateji tam kaçınmadır. Riskli bireylere epinefrin oto-enjektör verilmesi, kullanım eğitimi ve yazılı acil durum planı hazırlanması önerilir. Bazı merkezlerde immünoterapi (ör. oral immünoterapi) deneysel veya seçilmiş durumlarda uygulanabilmektedir; fayda/ risk değerlendirmesi uzman tarafından yapılmalıdır. Çapraz Reaksiyonlar ve Eşlik Eden Alerjiler Yer fıstığı baklagiller familyasındandır; bununla birlikte klinik çapraz reaksiyon, her zaman tüm kabuklu yemişlerde görülmez. Birçok hasta hem yer fıstığı hem de ağaç kabuklu yemişlere (ör. badem, ceviz) duyarlı olabilir; bu nedenle kişinin bireysel testleri ve öyküsüyle değerlendirme gerekir. Polen alerjisi ile çapraz reaksiyon nadir ve spesifik proteine bağlıdır. Önleme ve Günlük Yaşam Önerileri Bebeklik döneminde yer fıstığı içeren gıdaların ne zaman ve nasıl başlanacağı konusunda güncel rehberler takip edilmelidir; yüksek riskli bebeklerde pediatrik alerji uzmanı rehberliğinde hareket edilmelidir. Etiket okuma, paketlenmemiş yiyeceklerde içerik sorgulama, okul/işyerinde alerjen bildirim kartı bulundurma, restoranlarda bileşen sorma gibi pratik önlemler riskleri azaltır. Ayrıca, evde ve sosyal ortamlarda çapraz kontaminasyon önlemleri (ayrı pişirme yüzeyleri, iyi el yıkama) önemlidir. Acil Durum İçin Pratik İpuçları Anafilaksi belirtileri gördüğünüzde: hızlıca epinefrin oto-enjektör uygulayın, 112/ilk yardım çağrın, hastayı sırt üstü yatırın (solunum zorluğu varsa oturur pozisyon daha uygundur), kusma varsa yan yatırın. Oto-enjektörün dozu ve kullanımı hakkında aile bireyleri ve bakım verenler önceden eğitim almalıdır. Tek bir doz yeterli olmazsa tıbbi ekip gelene kadar ikinci doz düşünülür. Sık Sorulan Klinik Sorular Yer fıstığı alerjisi ömür boyu mu sürer? Birçok çocukta yer fıstığı alerjisi devam edebilir; bazı hastalarda tolerans gelişebilir. Düzenli takip ve gerektiğinde kontrollü provokasyon testleri ile durum değerlendirilir. Etiketlerde nelere dikkat edilmeli? “May contain”, “Produced in a facility that also processes peanuts” gibi ifadeler potansiyel çapraz kontaminasyona işaret eder. Hammadde adları ve baklagil tanımları dikkatle okunmalıdır. Son Bilgilendirme Yer fıstığı alerjisi ciddi klinik sonuçlar doğurabilecek, tanı ve yönetimi multidisipliner yaklaşım gerektiren bir durumdur. Kişiye özel tanı, uygun acil ilaç taşıma ve kaçınma stratejileri ile yaşam kalitesi korunabilir. Şüphede uzman bir allerji/immunoloji merkezine başvurarak değerlendirme yapılması en güvenli yaklaşımdır.
