Alerji Adı: Yer fıstığı Alerjisi Alerji riski: Yaygın Belirtiler: Cilt döküntüleri, ürtiker, dudak/yanak şişmesi, mide-bağırsak semptomları, solunum güçlüğü, anafilaksi Çapraz reaksiyonlar: Diğer kuruyemişler ve bazı baklagiller (ör. soya, mercimek) ile kısmi reaksiyon riski Acil Durum Belirtileri: Hızla ilerleyen nefes darlığı, boğazda kapanma hissi, bilinç kaybı, ciddi tansiyon düşmesi, hızlı nabız Tedavi / Müdahale: Hemen intramüsküler adrenalin (epinefrin) uygulaması, acil tıbbi değerlendirme, destekleyici oksijen ve sıvı tedavisi Kaçınma Önerileri: Etiket okuma, çapraz kontaminasyondan kaçınma, restoranlarda uyarma, epinefrin oto-enjektörü taşıma Yer fıstığı Alerjisi: Klinik Bilgiler ve Pratik Öneriler Giriş ve Önemi Yer fıstığı alerjisi, özellikle çocuklarda sık görülen ve yaşamı tehdit edebilen bir gıda alerjisidir. IgE aracılı immün yanıtla ortaya çıkabilen bu durum, küçük miktarlarda temas veya ağız yoluyla alınma sonrası bile hızlı ve şiddetli reaksiyonlara yol açabilir. Bu nedenle tanı, risk değerlendirmesi ve acil müdahale planı tüm hasta ve bakım verenler tarafından bilinmelidir. Nedenleri ve Patofizyoloji Yer fıstığı proteininin içerdiği bazı bileşenler (özellikle Ara h2 gibi) bağışıklık sistemi tarafından yabancı kabul edildiğinde IgE antikorlarının üretimine yol açar. Daha sonraki maruziyetlerde bu IgE antikorları mast hücreleri ve bazofiller üzerinde çapraz bağlanma yaparak histamin ve diğer mediatörlerin salınımına neden olur; sonuçta urtiker, bronkokonstrüksiyon ve vasküler sızıntı gibi alerjik belirtiler gelişir. Belirtiler ve Klinik Tablo Tepkiler genellikle maruziyetten dakika ila saatler içinde başlar. Hafif-moderat ile şiddetli belirtiler arasında değişkenlik görülür: Hafif: Dudak veya ağız kaşıntısı, bulantı, kramp tarzı karın ağrısı, ishal. Orta: Geniş yaygın ürtiker, angioödem, tekrarlayan kusma. Şiddetli (anafilaksi): Solunum sıkıntısı, hırıltı, hipotansiyon, senkop, bilinç bozulması. Bu durumda hemen adrenalin uygulanmalıdır. Tanı: Hangi Testler, Ne Anlatır? Tanı klinik öykü ile başlar; şüphelenilen maruziyet-reaksiyon ilişkisi çok değerlidir. Laboratuvar ve cilt testleri tanıyı desteklemek için kullanılır: Test Ne gösterir Yorum Skin prick testi Hızlı IgE aracılı duyarlılığı gösterir Pozitiflik sensitizasyonu gösterir; klinik reaksiyonla birlikte değerlendirilmeli Serum spesifik IgE (sIgE) Kan örneğinde yer fıstığıya özgü IgE ölçümü Yüksek değerler daha yüksek riskin göstergisi olabilir; tek başına tanı koymaz Bileşen çözümlemesi (CRD) Ara h2, Ara h6 gibi spesifik protein düzeyleri Ara h2 yüksekliği anafilaksi riskini daha iyi öngörebilir Oral food challenge (Açık/karma) Altın standart: kontrollü ortamda artan dozlarda gıda verilerek gözlem Teşhis ve tolerans değerlendirmesi için kullanılır; yalnızca deneyimli merkezlerde uygulanmalı Tedavi ve Acil Müdahale Akut alerjik reaksiyonlarda ilk ve en önemli müdahale intramüsküler epinefrindir. Oto-enjektörler (ör. Epipen, diğer markalar) aracılığıyla uygulanmalı; doz genellikle 0.01 mg/kg (çocuklarda) ve pratikte yaşa göre 0.15 mg veya 0.3 mg cihazlar tercih edilir. Epinefrin sonrası hasta hemen acile yönlendirilmeli ve izlem altına alınmalıdır. Antihistaminikler ve steroidler semptomatik destek sağlar ancak anafilaksinin yerine geçmez. Biphasik Reaksiyon ve İzlem Ana reaksiyon düzeldikten sonra birkaç saat içinde tekrar belirtiler (biphasik reaksiyon) gelişebilir; bu nedenle semptomların şiddetine göre 4–24 saat arasında izlem ve gerektiğinde yatış düşünülebilir. Hastalara mutlaka yazılı bir alerji eylem planı verilmeli ve oto-enjektör kullanımı öğretilmelidir. Çapraz Reaksiyonlar ve Besin Grupları Yer fıstığı botanik olarak bir baklagildir; buna rağmen birçok hasta aynı zamanda ağaç kuruyemişlere duyarlı olabilir. Hem çapraz kontaminasyon hem de immunolojik çapraz reaksiyon riski göz önünde bulundurularak soya, mercimek gibi baklagillerle ilgili değerlendirme, her hastada bireyselleştirilmelidir. Bileşen testleri çapraz reaksiyon riskini daha iyi belirlemeye yardımcı olur. Kaçınma Stratejileri ve Günlük Yaşam Önerileri Günlük yaşamda maruziyeti önlemek için pratik önlemler önemlidir: Paket içeriğini dikkatle okumak, “jarred” ve paketlenmiş ürünlerde etiketleri kontrol etmek, restoranlarda içeriği sormak ve çapraz servis riskini bildirmek, okul/iş ortamında alarm mekanizmaları oluşturmak gereklidir. Ayrıca evde fıstık yağı veya ezmesi bulunan ürünleri ayrı tutmak ve ortak kullanım yüzeylerini temizlemek riski azaltır. Epinefrin Oto-enjektörü Taşıma ve Kullanım Eğitimi Fıstık alerjisi olanlar ve bakıcıları her zaman bir adet (bazı durumlarda iki) epinefrin oto-enjektörü taşımalıdır. Uygulama eğitimleri oyuncak enjektörlerle veya eğitim videolarıyla tekrarlanmalı, son kullanma tarihleri takip edilmelidir. Okul ve iş yerlerinde yasal düzenlemeler doğrultusunda yedek cihaz bulundurulması faydalıdır. İmmünoterapi ve Yeni Yaklaşımlar Son yıllarda oral immünoterapi (OIT) çalışmaları özellikle çocuklarda tolerans geliştirmeye yönelik umut vaat etmektedir. Onaylı bazı preparatlar seçilmiş yaş gruplarında mevcuttur ve işlem yan etkileri nedeniyle uzman merkezlerde uygulanmalıdır. Alerjen immünoterapisi her hasta için uygun olmayabilir; risk-fayda değerlendirmesi önem taşır. İzlem, Eğitim ve Psikososyal Destek Yer fıstığı alerjisi olan bireylerin düzenli alerji uzmanı kontrolüne gitmesi önerilir. Eğitim sadece tıbbi değildir; aileleri ve bireyi günlük yönetim, etiket okuma, seyahat ve sosyal ortamlarda çözüm üretme konusunda bilgilendirmek yaşam kalitesini artırır. Okulda veya çocuk bakım kurumlarında acil eylem planı ve personel eğitimi hayati önem taşır. Sık Sorulan Sorulara Kısa Yanıtlar Yer fıstığı ağızda hafif kaşıntı yaparsa ne yapılmalı? Hafif semptomlarda antihistaminik rahatlatıcı olabilir, ancak semptomlar yayılıyorsa veya solunum/çarpıntı/baş dönmesi gelişirse hemen epinefrin uygulanmalı ve acile başvurulmalıdır. Etiketlerde “iz miktarda yer fıstığı içerebilir” yazıyorsa ne yapılmalı? Bu ibareyi ciddiye almak gerekir; özellikle önceki ağır reaksiyon öyküsü varsa bu ürünlerden kaçınmak güvenlidir. Risk değerlendirmesi hasta bazında yapılmalıdır. Kaynaklara Yönlendirme ve Takip Tanı veya yönetimde belirsizlik varsa bir alerji uzmanına başvurulmalı; test sonuçları, yaşam tarzı, eşlik eden astım gibi durumlar göz önünde bulundurularak kişiye özgü yaklaşım planlanır. Eğitim materyalleri ve yerel acil eylem planı şablonları faydalı ek kaynaklardır.
